حقانیت شیعه

علی (ع) وصی و جانشین پیامبر اسلام (ص)

علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
سخن در باره امیرالموءمنین (ع) بسیار گفته و نوشته شده است، اما پایانی نخواهد داشت زیرا که پیامبر خدا (ص) فرموده است: ذِکرُ عَلیٍّ عِبادَةٌ.
علامه ابن مغازلی در کتاب مناقب علی‏بن‏ابی‏طالب، ذیل حدیثی نسبتاً طولانی به نقل از محدثان بزرگ، مانند صاحب کفایت الطالب و علامه ذهبی و ابن حجر عسقلانی و بالأخره احمدبن حنبل، آورده است که سلمان فارسی گفت: «از محبوبم محمد (ص) شنیدم که گفت: من و علی در پیشگاه حق تعالی نوری بودیم که خداوند را هزار سال پیش از خلقت آدم تسبیح و تقدیس می‏کرد. آن‏گاه که خداوند آدم را آفرید این نور را به او منتقل فرمود. این نور در پشت آدم همواره در یک جهت بود تا ما به صلب و پشت عبدالمطلب منتقل و از هم جدا شدیم و سپس پیامبر و تبلیغ رسالت از آن من و خلافت و جانشینی از آن علی گردید.» (علی (ع) قطب الرطی 99).
1. پیشگویی‏های تاریخی
در کتاب‏های مقدس پیشین، از آمدن خاتم پیامبران حضرت محمد (ص) و جانشین او حضرت علی (ع) بشارت داده شده است. برای مثال در انجیل صحیفه غزل‏الغزلات (باب 5/1-10) سخنانی از حضرت سلیمان (ع) در باره پیامبر خاتم(ص) و امیرالموءمنین (ع) دارد و صریحاً می‏فرماید: خلو محمدیم (او دوست و محبوب من، محمد (ص) است).
یکی از روحانیون با انصاف مسیحی به نام ج. ب. گالیدون در آغاز سده بیستم میلادی، در کتاب خود با عنوان یادداشتی بر عهد عتیق و عهد جدید کتاب مقدس (1980: ج 2) می‏نویسد: در زبان‏های عبرانی باستان واژه ایلیا یا ایلی به معنی خدا یا الله به‏کار نرفته است، بلکه واژه یاد شده نشان می‏دهد که در عصر آینده یا آخرالزمان شخص خواهد آمد که نامش ایلیا یا ایلی باشد.
مراد از ایلیا یا ایلی یا آلیا وجود مقدس امیرالموءمنین علی (ع) است که عزیزترین مردم نزد پیامبر اسلام (ص) بوده و پیامبران گذشته هم او را عزیز و محترم شمرده و به او توسل جسته‏اند (علی (ع) و پیامبران: ص 18).
از نسخه خطی بسیار قدیمی زبور حضرت داود (ع)، که نزد اهزان اللّه مشقی پیشوای دینی مسیحیان بود، نقل شده که آن حضرت در پیشگویی خود آورده است: «اطاعت آن بزرگواری که ایلی نام دارد واجب است و فرمانبرداری از او همه کارهای دین و دنیا را اصلاح می‏کند. آن شخصیت والا مقام را حدار (حیدر) نیز می‏گویند. او دستگیر و مددکار بی‏کسان و شیر شیران باشد. نیرو و قدرتش بسیار و تولدش در کعابا (کعبه) خواهد بود...» (همان: ص 25).
سربازان انگلیسی در جنگ جهانی اول در نزدیکی بیت‏المقدس و معدن‏شناسان روسی در ژوئیه 1951، به لوحه‏هایی نقره‏یی و چوبی دست یافتند که پس از تحقیق و مطالعه باستان‏شناختی توسط کارشناسان بین‏المللی و روسی مشخص گردید که لوح نقره‏یی متعلق به حضرت سلیمان (ع) و لوح چوبی از حضرت نوح (ع) است. در این لوحه‏ها از اللّه، احمد، ا یلی، باهتول، حاسن، حاسین و محمد، ایلیا، شبر، شبیر و فاطمه نام برده شده و به واسطه نامشان از خداوند یاری خواسته‏اند.
شیخ‏بهاءالدین عاملی می‏گوید: «امام علی‏بن ابی‏طالب جوانمردی است که در مقام بزرگداشتش هرچه می‏خواهی بگو، جز آنچه عیسویان در باره مسیح (ع) گفتند. او سرّ کشتی نوح، پرتو آتش کلیم و راز بساط سلیمان بود.» (عاملی: ص 27).
در دایرة‏المعارف فارسی، ذیل نام مرحب یا مرحب خیبری آمده است که وی مردی یهودی بلندبالا، درشت اندام و نیرومند بود. دایه او که زنی کاهنه بود به مرحب می‏گوید که با همه کس جنگ کن مگر با کسی که نام وی حیدره باشد. در جنگ خیبر هنگامی که مرحب رجز می‏خواند و خویشتن را معرفی می‏کرد، علی (ع) خود را حیدره معرفی کرد و رجز مشهور خود را چنین خواند: «انا الذی سمتنی امی حیدره» (منم که مادرم نام مرا حیدره نهاده است).(1) مرحب هراسید و گریزان شد. گویند شیطان در برابر او ظاهر شد و گفت چرا می‏گریزی؟ مرحب سخن دایه خویش را بازگفت و شیطان پاسخ داد: حیدره در جهان بسیار است و گیرم همین یک تن باشد، از چون تویی گریز از میدان سزاوار نیست. سرانجام مرحب بازگشت و به جنگ پرداخت و با ضربتی که علی (ع) بر او وارد آورد فرقش شکافته شد و به خاک غلتید. با کشته شدن مرحب لشکر یهود به هزیمت رفت و مسلمانان خیبر را فتح کردند. ابن اثیر این داستان را به شکل دیگر روایت می‏کند و در پایان به رجز مرحب اشاره می‏کند که گفت:
قد علمت خیبرانی مرحب شاکی السلاح بطل مجرب
اطعن احیانا و حینا اضرب اذا اللیوث اقبلت تلتهب
کان حمای کالحمی لایقرب
(خیبر می‏داند که من مرحب هستم. سلاح کامل پوشیده و من پهلوان آزموده هستم. گاهی به طعن (نیزه را به کار می‏برم) و گاهی به ضرب (شمشیر می‏زنم) هنگامی که شیران با حال افروخته پیش می‏آیند. آنچه را من حمایت می‏کنم، مانند پناهگاه است که نزدیک آن نمی‏توان رفت).
علی (ع) در پاسخ مرحب فرمود:
انا الذی سمتنی امی حیدره کلیث غابات کریه المنظره
اکیلهم بالسیف کیل السندره
(من آن کسی هستم که مادرم مرا حیدره نام نهاد. مانند شیر کنام ملاقات من پسندیده نیست. من آنها را با شمشیر می‏دروم) (کامل: ج 1، ص‏ص 257-258).
نگارنده کتاب علی (ع) و پیامبران، در داستان حیرت‏انگیز دیگری از ادبیات دینی باستان هندوان، نقل می‏کند که در جنگ مشهوری که میان پاندوها و کوروها در گرفت، کریشنا ــ از خدایان یا قدّیسان هندوان ــ به میدان جنگ رفت و چون دید پیروان حق بسیار اندک و طرفداران باطل بسیارند و مانند مور و ملخ زمین را فراگرفته‏اند، پیروان خود را موعظه کرد؛ سپس به گوشه‏یی رفت و زمین ادب بوسید و با پروردگار خود به مناجات پرداخت و گفت: ای خدای بزرگ جهان و روح عظیم هستی! تو را به ذات پاک خودت سوگند می‏دهم، و به آن کسی که باعث ایجاد زمین و آسمان شده و حبیب تو است، و به آن کسی که عزیز و بسیار محبوب او و نامش آهلی است و نزدیک سنگ سیاه در بزرگ‏ترین پرستشگاه‏های جهان، جلوه‏گر خواهد شد، عرض حال مرا بشنو و خواسته‏ام را بپذیر. اهریمنان و دروغگویان را نابود ساز و راستان را پیروزی مرحمت فرما، ای خدا! ای ایلا! ای ایلا! ای ایلا!
2. تولد
علی (ع) فرزند ابی‏طالب و فاطمه بنت اسد ــ که هر دو هاشمی بودند ــ در روز جمعه سیزدهم رجب، نزدیک به سی سال پس از زاده شدن پیامبر خدا (ص)، در مکه و خانه کعبه به دنیا آمد. هنگامی که علی (ع) زاده شد، حضرت محمد (ص) همسر اختیار کرده و دارای فرزند بود. وی علی (ع) را به خانه برد و از او مانند فرزند خود پرستاری کرد.
در بخشی از نهج‏البلاغه(2)، حضرت علی (ع) می‏فرماید: «رسول‏اکرم (ص) مرا در همان اوایل زندگیم در دامنش می‏پروراند و هر روز بابی از علم و اخلاق به چهره من می‏گشود و هر سال که مجاور کوه حرا می‏شد و در جوار آن کوه به عبادت می‏پرداخت، من او را می‏دیدم و جز من کسی او را نمی‏دید.» (حکمت نظری و عملی در نهج‏البلاغه: ص 38).
همین تربیت اولیه پیامبر خدا (ص) و مشیت الهی بود که تأثیر ژرف و بی‏پایان بر روح و اندیشه خداگونه حضرتش به جای گذاشت و او را انسانی‏کامل و سختگیر در راه خدا و فراتر از آن، مجاهدی بی‏باک به‏بار آورد تا این ویژگی‏ها سرمایه‏یی بی‏نظیر برای اسلام باشد.
پیامبر اکرم (ص) در باره تربیت الهی علی (ع) چنین می‏فرماید: «من کسی را انتخاب کردم که خداوند او را برای من برگزیده است.» (علی علیه‏السلام چهره درخشان اسلام: ص 13).
3. نخستین مسلمان
ابن مغازلی در حدیث دیگری در مناقب علی‏بن ابی‏طالب، از ابوایوب انصاری و از انس‏بن مالک نقل می‏کند که پیامبر (ص) فرمود: صَلَّتِ المَلائکَةُ عَلَیَّ و عَلی عَلِیٍّ سَبْعاً اَنَّهُ لَم یَرفَع اِلیَ السَّماء شَهادَة اَن لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ و اَنَّ مُحَمّدَاً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اِلاّ مِنّی و مِنْهُ
(ملایکه و فرشتگان بر من و علی هفت سال صلوات و درود فرستادند؛ چون در آن هنگام، جز من و علی گوینده کلمه شهادتین، کسی بر زمین نبود).
در جای دیگر امیرالموءمنین (ع) می‏فرماید: «من هفت سال پیش از آنکه یک تن از امت اسلام خدا را پرستش کند، رو به درگاه او آوردم. صدای فرشته وحی را می‏شنیدم و نور حق را به مدت هفت سال می‏دیدم. در آن هنگام، رسول خدا از اظهار مقام نبوت خویش ساکت بود و خداوند به وی اجازه بیم‏دادن خلق از نافرمانی حق و تبلیغ رسالت نداده بود.» (علی علیه‏السلام چهره درخشان اسلام: ص 14).
پس از آنکه برای نخستین بار، در غار حرا بر حضرت محمد (ص) به عنوان پیامبر خاتم وحی نازل گردید و آن حضرت برای تبلیغ رسالت پنهانی، با احتیاط از کوه به سوی شهر و خانه خود سرازیر شد؛ در راه به علی (ع) رسید که پرسید، چه اتفاقی افتاده است و بی‏درنگ اسلام آورد.
هنگامی که پیامبر اکرم (ص) برای اعلان اسلام به خویشاوندان خود، آنان را دعوت کرده بود؛ به اسلام آوردن علی (ع) به عنوان نخستین مسلمان اشاره فرمود و او را جانشین و وصی خود خواند. به این ترتیب، امیرالموءمنین (ع) نه تنها افتخار اولین مسلمان را از آن خود نمود، بلکه در میان صحابه پیامبر اسلام (ص)، تنها کسی بود که پیش از اسلام دین دیگری اختیار نکرده بود (شیعه یا اسلام اصیل: ص‏ص 192-193).
حاکم نیشابوری، در المستدرک، از ابواسحاق نقل می‏کند که از قثم‏بن عباس پرسید، علی (ع) چه‏گونه از پیامبر (ص) ارث برد؟ او گفت: پیش از همه ما به رسول گرامی پیوست و بیش از همه ما به او نزدیک بود.
4. خدمات و رشادت‏ها
الف. در عصر پیامبر (ص): سخن گفتن از علی (ع) در حقیقت سخن گفتن از پیامبر(ص) است، زیرا که این دو وجود مقدس از یک روح و مانند هم بودند. از نخستین ساعت رسالت پیامبر اکرم (ص) تا آخرین مرحله مراسم خاک سپاری پیکر مبارک، امیرالموءمنین (ع) همیشه با او بود و هیچ‏گاه تنهایش نگذاشت.
پیامبر اکرم (ص) و علی (ع) به‏شدت یکدیگر را دوست داشتند. هنگامی که جوانان قریش به تحریک والدین خود و بزرگ‏ترها به سوی پیامبر خدا (ص) سنگ پرتاب می‏کردند، علی (ع) ــ که در آن موقع دوازده یا سیزده سال بیش نداشت ــ تن خود را سپر جان مبارک پیامبر (ص) می‏کرد و اغلب با کسانی که از نظر سنی و جثه بزرگ‏تر از او بودند به جنگ می‏پرداخت و خیلی اوقات زخم برمی‏داشت، ولی با این حال، دست از حمایت پیامبر (ص) برنمی‏داشت. این‏گونه از خودگذشتگی و عشق به پیامبر خدا (ص) موجب گردیده بود تا موقعی که علی (ع) همراه او بود، کسی جرأت پرخاش یا اسائه ادب به پیامبر (ص) را نداشته باشد و علی (ع) همیشه سایه به سایه با او می‏رفت. سرانجام، پیامبر اکرم (ص) او را برادر خطاب کرد. احمدبن حنبل در مسند خود از زیدبن ابی‏اوفی و حاکم نیشابوری در المستدرک و ترمذی در صحیح خود از عبدالله‏بن عمر و عایشه و انس‏بن مالک و زیدبن ارقم و عمربن خطاب نقل‏کرده‏اند که رسول اکرم (ص) در مرحله نخست پیمان برادری که پیش از هجرت در مکه انجام گرفت، دست علی (ع) را گرفت و فرمود: «یا علی اَنْتَ اَخی فِی الدُّنیا و الاخِرَة.» (یا علی در دنیا و آخرت تو برادر من هستی) (علی (ع) قطب الرّحی: ص 76).
سران قبایل مکه که احساس خطر کرده بودند در دارالندوه(3) نشست اضطراری تشکیل دادند. یکی از شرکت‏کنندگان پیشنهاد کرد محمد (ص) را در خانه‏یی زندان کنند تا هنگامی که از دنیا برود، دیگری گفت او را سوار بر شتری کرده از شهر اخراج کنیم و بالأخره همگان توافق کردند بر اینکه از هر قبیله‏یی جوانی چابک را برگزینند و همه با هم او را بکشند تا خونش میان قبایل لوث شود و بنی‏عبدالمطلب قادر به نبرد با همه قبایل نباشند. جبرئیل پیامبر (ص) را از توطئه کافران و فرمان خدا به پیامبر اکرم (ص) برای هجرت به مدینه با خبر ساخت. حضرت محمد (ص) باید پنهانی مکه را ترک می‏کرد و برای اینکه کسی از کفار متوجه خروج وی نشود، باید کسی در بستر او می‏خوابید. پیامبر اکرم (ص) قضایا را با برادرش علی (ع) در میان گذاشت و گفت امشب تو در بستر من بخواب تا کسی نداند که من مکه را ترک می‏کنم. علی (ع) پرسید، آیا اگر من به جای شما بخوابم جانتان در امان خواهد بود؟ پیامبر (ص) فرمود آری و علی (ع) با جان و دل پذیرفت.
اوضاع اطراف و درون خانه باید به شکل عادی و بدون هیچ‏گونه تغییر ناگهانی حفظ می‏شد و همین امر تهدید بزرگ‏تری به جان امیرالموءمنین بود که مانند همیشه به استقبال مرگ شتافت. وَ مِنَ النّاسِ مَن یَّشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَوءُفٌ بِالعِبادِ (برخی از مردان‏اند که در طب خشنودی خداوند از جان خود درگذرند و خدا دوستدار چنین بندگان است) (قرآن: بقره / 207).
به این ترتیب، علی (ع) نخستین مأموریت بزرگ خود را شکل‏گیری مبدأَ تاریخ اسلام با موفقیت تمام به انجام رساند. مأموریت دوم او پرداخت سپرده‏هایی بود که برخی از مردم مکه نزد پیامبر (ص) گذاشته بودند(4) و امیرالموءمنین آنها را بدون کم‏وکاست به صاحبانشان برگرداند. و آخرین مأموریت وی سرپرستی و بردن بانوان مسلمان به مدینه بود او فواطم ــ مادرش فاطمه بنت اسد، فاطمه (س) دختر پیامبر (ص)، فاطمه دختر زبیر و فاطمه دختر حمزه (ع) ــ و شمار دیگری از زنان را همراه خود به سلامت از مکه بیرون برد و در قبا به پیامبر (ص) پیوست (شیعه یا اسلام اصیل: ص 92).
در مدینه، به فرمان پیامبر خدا (ص) پیوند برادری میان مهاجران و انصار به اجرا درآمد و دو تن مهاجر سرشناس، یعنی پیامبر (ص) و علی (ع) که مَثَل آنها مانند موسی و هارون بود، همدیگر را در آغوش کشیدند و تجدید پیمان کردند تا نمونه و الگویی باشند برای دیگران اَلّلهُمَّ وَ اِنّی عَبْدُکَ و رَسوُلُکَ مُحَّمدٌ، فَاشرَحْ لی صَدری وَ یَسَّرِلی اَمْری وَاجْعَلْ لی وَزیراً مِنْ اَهْلی عَلیّاً اَخی (پروردگارا! اینک منم بنده و پیامبر تو محمد (ص)، پس سینه‏ام را بگشا و کار تبلیغ رسالت بر من آسان گردان و قرار بده برای من یاری‏دهنده و وزیری از خویشانم، علی برادرم را).
و این علی (ع) دست پرورده و نزدیک‏ترین شخص به پیامبر اکرم (ص) بود که می‏توانست افتخار برادری پیامبر خدا (ص) ــ در دنیا و آخرت ــ و همسری فاطمه اطهر(س) و پدری حسن (ع) و حسین (ع) را داشته باشد. پیامبر اکرم (ص) در باره ازدواج حضرت علی (ع) با فاطمه زهرا (س)، چنین فرمود: ما اَنَا زوّجته ولکن اللّه زوّجه» (من فاطمه را به علی تزویج نکردم بلکه خدا او را تزویج کرد) (تاریخ یعقوبی: ج 1، ص 401).
رشادت‏ها و جهاد امیرالموءمنین (ع) در راه خدا، مورد اعتراف دوست و دشمن است. در تمام غزوات پیامبر (ص) با کافران، عَلَم اسلام را به دست گرفت، دلیری بسیار نشان داد و هرگز از سپاه دشمن نهراسید و ازمیدان روی برنتافت. کسی در مقابل او رجز نخواند جز آنکه بر وی چیره گشت و او را با ضربتی از پای درآورد.
در جنگ بدر، پیامبر خدا (ص) با دو پرچم سیاه یکی به دست علی (ع) و دیگری به دست یکی از انصار، از مدینه حرکت کردند... . پیامبر (ص) فرمان نبرد برای حمزه (ع)، علی (ع) و عبیدة‏بن حارث صادر کرد تا با سه تن از اشراف قریش که به میدان آمده بودند و مبارز می‏طلبیدند، به جنگ بپردازند. هر چند حمزه (ع) و علی (ع) و عبید بر حریفان خود پیروز شدند، اما پیروزی علی (ع) به گونه‏یی بود که شگفتی آفرید. وی به حریف مهلت ندارد و آن چنان بر شمشیرش ضربه وارد ساخت که چندین متر به هوا پرت شد و ناگهان بر قلب دشمن فرود آمد و او را بکشت (داستان زندگی پیامبر: جنگ بدر، ص‏ص 10 و 14). ابن ابی‏الحدید معتزلی گوید: «بزرگ‏ترین و سخت‏ترین جنگ پیامبر (ص) با مشرکین، جنگ بدر بود که طی آن، هفتاد تن از مشرکان کشته شدند. نصف این عده را علی (ع) از دم تیغ گذرانید و نیم دیگر را سایر مسلمانان کشتند.» (علی علیه‏السلام چهره درخشان اسلام: ص 22).
در غزوه احد، به هنگام نبرد تن‏به‏تن، با رشادت تمام در برابر ابن‏ابی‏طلحه که از قهرمانان قریش بود ایستاد و با یک ضربه او را بر زمین غلتاند. مشرکان که شکست خورده بودند، دست به عقب‏نشینی تاکتیکی زدند و کمانداران مسلمان فریب‏خورده سنگر خود را ترک کردند. نیروهای کماندویی مکه به فرماندهی خالدبن ولید مسلمانان را دور زده از پشت سر حمله کردند. مسلمانان پراکنده و در محاصره دشمن قرار گرفتند. حمزه (ع) به شهادت رسید و خطر جان مبارک پیامبر اکرم (ص) را تهدید می‏کرد. علی (ع) بار دیگر، مانند روزهای نخست اعلان رسالت در مکه، تن خود را سپر جان پیامبر اسلام (ص) قرار داد، اما این‏بار در برابر ضربات بی‏امان شمشیرها و نیزه‏های هزاران مهاجم خشمگین، به گونه‏یی که شانزده ضربه به او اصابت کرد که هرکدام کافی بود دلاوری جنگ‏آزموده را از پای درآورد.
در جنگ خندق (احزاب)، با یک ضربه عمروبن عبدود را که اسب از خندق جهانیده با رجزهای خود مسلمانان را تحقیر کرده و به جنگ می‏طلبید، به خاک افکند و سپس سر از بدنش جدا ساخت. همچنین مبارز دیگر همراه عبدود را کشت و قتل آن دو موجب شکست احزاب گردید (تاریخ مختصرالدول: ص 153). پیامبر اکرم (ص) فرمود: «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین» (ضربت علی (ع) در روز خندق برتر از عبادت ثقلین است) (داستان زندگی پیامبر: جنگ خندق، ص 12).
در جنگ خیبر، هنگامی که مسلمانان قلعه قموص ــ همان قلعه‏یی را که مرحب پسر حارث یهودی در آن بود ــ در محاصره داشتند ولی موفق به گشودن آن نمی‏شدند، پیامبر خدا (ص) گفت: «لادفعنّ الرایة غدا ان شاء اللّه الی رجل کرّار غیر فرّار یحب اللّه و رسوله و یحبه اللّه و رسوله لاینصرف حتی یفتح اللّه علی یده» (خدا بخواهد فردا عَلَم را به دست مردی بسیار حمله‏کننده، نه گریزنده دهم که خدا و پیامبرش را دوست می‏دارد و خدا و پیامبرش او را دوست می‏دارند، باز نمی‏گردد تا خدا بر دست او پیروزی دهد) (تاریخ یعقوبی: ج 1، ص 415). سپس علی (ع) را که دچار بیماری چشم شده بود فراخواند، دست پیامبری بر چشمانش کشید و پرچم اسلام را به او سپرد. علی (ع) با یورش برق‏آسا و نیرویی خارق‏العاده مرحب، بزرگ‏ترین قهرمان یهود، را از سر راه برداشت و به سوی قلعه شتافت. قلعه دری سنگی داشت به درازای چهار ارش(5)، پهنای دو ارش و به قطر یک ارش. وی آن را از جاکنده، به پشت سرانداخت و به قلعه درآمد، و مسلمانان به دنبال او وارد قلعه شدند.
پس از فتح مکه در سال هشتم هجرت، پیامبر اکرم (ص) و علی (ع) داخل خانه کعبه شدند و بت‏ها را شکستند. گویند پیامبر (ص) علی (ع) را روی شانه‏اش بلند کرد و او یکی از بت‏ها [احتمالاً بت بسیار عظیم هبل] را از بالای خانه کعبه به زمین افکند. بت هبل ــ که در عصر جاهلیت، قبایل بنی‏کنانه و قریش آن را پرستش می‏کردند ــ به شکل انسان و از عقیق سرخ ساخته شده بود، و چون دستی از آن شکسته شد، برایش از طلا دست ساختند. امیرالموءمنین (ع) پس از شکستن آن بت به فرمود آن را در باب بنی‏شیبه دفن کنند (دایرة‏المعارف فارسی: ذیل «هبل»).
در سال نهم هجرت، شمار منافقان زیاد شده بود و پیامبر اکرم (ص) می‏خواست برای غزوه تبوک ــ در دوازده منزلی و مرز شمالی جزیرة‏العرب با بیزانس ــ از مدینه خارج شود. هوا بسیار گرم بود و مسلمانان مجبور بودند در شب حرکت کنند، و همین امر، با توجه به طولانی‏بودن مسیر، هفته‏ها طول می‏کشید. پیامبر خدا (ص) چاره‏یی نداشت جز آنکه نزدیک‏ترین و نیرومندترین شخص را برای سرپرستی و دفاع از خاندان نبوت و ولایت در مدینه باقی بگذارد. منافقان در باره نبردن حضرت علی (ع) به تبوک شایعه پراکنی کردند و اگر سپاه اسلام شکست می‏خورد، دست‏کم مانند گذشته برای تحقیر و آزار رسانی و شاید چیزی فراتر از آن، به سراغ خاندان می‏رفتند. علی (ع) با شنیدن شایعات منافقان، به دنبال پیامبر اکرم (ص) از مدینه بیرون رفت و در محلی به نام جُرف به او رسید و شایعات را به عرض رساند. پیامبر (ص) فرمود: «أَمَا تَرْضی أَنْ تَکوُنَ مِنیّ بِمَنْزِلةِ هاروُنَ مِنْ موُسی، إِلا أَنَّهُ لا نَبِیَّ بَعْدِی» (آیا به این خرسند نیستی که نسبت به من به منزله هارون به موسی باشی، جز اینکه پس از من پیامبری نخواهد بود؟) (زندگانی تحلیلی پیشوایان ما: ص‏ص 12-13). امیرالموءمنین در باره رشادت‏ها و جنگ‏هایش در عصر پیامبر اکرم (ص)، چنین می‏فرماید: «آن من بودم که هفتاد نبرد نامی را در عهد پیامبر (ص) با نقشه‏های درست خود گشوده، پرچم پیروز اسلام را بر بلندترین دژهای دشمن به اهتزاز درآوردم...» (سخنان علی (ع) از نهج‏البلاغه: ص 110).
ابن‏خلدون در دو روایت در باره حضرت علی (ع)، چنین می‏گوید: «خداوند بر پیامبر خود چهل آیه از سوره برائت را نازل کرد تا آن عهد که با مشرکان داشتند ناچیز شد و از آن پس، هیچ مشرکی حق نداشته باشد که به مسجدالحرام نزدیک شود و کسی عریان حج نکند و هر کسی را با رسول خدا عهدی باشد آن عهد را تا آن مدت که معین شده، به پایان خواهد برد و مدت مهلتشان چهار ماه است از یوم النحر.
رسول خدا (ص) ابوبکر را با این آیات بفرستاد و او را فرمان داد که در موسم، آن سال را حج بگزارد. چون ابوبکر به ذوالحلیفه رسید، پیامبر اکرم (ص) علی (ع) را از پی او فرستاد و آن آیات از او بستد. ابوبکر غمگین بازگشت که مبادا در باره او آیه‏یی نازل شده باشد. پیامبر (ص) به او گفت در باره تو چیزی نازل نشده، ولی فرمان مرا جز من یا مردی که از من باشد، ابلاغ نکند...» (تاریخ ابن‏خلدون: ج 1، ص 456).
«... پیامبر (ص) خالدبن ولید را نزد مردم یمن فرستاد و آنان را به اسلام فراخواند. او شش‏ماه درنگ کرد و کسی دعوتش را اجابت نکرد. پس پیامبر (ص) علی (ع) را فرستاد و فرمود که خالد را بازپس گرداند. چون علی (ع) به یمن رسید مردم برای مقابله با او گرد آمدند، علی (ع) نیز صف‏ها راست کرد و آنان را انذار کرد و نامه رسول خدا را برای آنان بخواند. همدان همگی در آن روز اسلام آوردند. علی (ع) ماجرا به پیامبر نوشت، پیامبر (ص) سجده شکر به جای آورد... سپس مردم یمن دسته‏دسته اسلام آوردند و وفدهای خود روانه ساختند.» (ص 459).
پیامبر خدا (ص) در سال دهم هجرت، برای انجام حجة‏الوداع از مدینه رهسپار گردید. در مکه به هنگام قربانی کردن شتران خود که شمارشان صد شتر بود، آنها را به صف کرد. سپس شصت شتر و به قولی شصت‏وچهار شتر را به دست مبارک خود قربانی کرد و علی (ع) را فرمود تا باقیمانده را قربانی کند. از هر شتر پاره‏یی گوشت برگرفت و همه در یک دیگ فراهم گردید و با آب و نمک پخته شد، سپس خودش و علی (ع) از آن خوردند و از آب گوشت هم اندک‏اندک خوردند.
پس از به‏جای آوردن مناسک حج و به هنگام بازگشت، بار دگر به کعبه درآمد و وداع کرد، و به او وحی آمد: «اَلْیوَمَ اَکْمَلتُ لَکُمْ دِیْنَکُم وَاَتْمَتمَتُ عَلَیْکُم نِعْمَتِی وَ رَضِیْتُ لَکُمُ اِلاسْلاَمَ دِیْناً» (امروز دین شما را برایتان کامل نمودم، و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برایتان پسندیدم) (قرآن: مائده / 3).